امت قائمه

امت قائمه گروهی هستند که در آیات 113 تا 115 سوره آل عمران توصیف شده اند و با توجه به آن توصیف می توان آنها را گروهی استوار، ثابت و برپادارنده ایمان و اطاعت دانست.

واژه شناسی امت قائمه

امت قائمه ترکیبی وصفی است. «امت» در لغت به معنای گروهی است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند. «قائمه» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمم است، بر این اساس «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم بر پاداشتن امری را داشته باشند.

امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند:امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن، قیام کننده به اطاعت خداوند و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن. گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر ایمان و اطاعت است. با توجّه به معنای قیام (ایستادن) انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها و آمادگی او برای انجام امور است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسانهای مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و بر پا خاسته در برابر کجرویها و ناهنجاریهای کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابریهای ستم است. در قرآن کریم رسول خدا(صلی الله علیه وآله)(مدثّر/74، 2) و سایر انسانها (سبأ/34، 46) فرمان یافتند برای انجام وظایف خویش برپا خیزند. آیه 14 کهف/18 بر پا خاستن گروهی (اصحاب کهف) در راه عبودیت پروردگار و تأیید ایشان از سوی خداوند را حکایت می‌کند.

ترکیب خاص امّت قائمه تنها یک بار در قرآن آمده و ضمن آیاتی این‌گونه وصف شده‌اند:آیات خدا را شبانگاهان می‌خوانند و سجده می‌کنند، به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، به‌کار پسندیده فرمان می‌دهند و از بدی باز می‌دارند و در کارهای نیک می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و پاداش کارهای نیک خویش را خواهند دید:«لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ * يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَٰئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ *وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ» (آل عمران/3، 113 115)

تبیین امت قائمه:

خداوند به رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد:«يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنْذِرْ» (مدثّر/74، 1 2) برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند:«قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَفُرَادَىٰ...» (سبأ/34، 46) منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است. البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند:«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى*وَرَبَطْنَا عَلَىٰ قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَٰهًا...» (کهف/18،13 14) حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است.آیات 113 115 آل‌عمران/3 نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکر شده است.

با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر(صلی الله علیه وآله)یا علی(علیه السلام) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد. مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند:

به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبداللّه بن سلام، ثعلبه بن‌سعیه و اسید بن‌سعیه و اسد بن‌عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبرخاتم(صلی الله علیه وآله)نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید، دین پدری خود را رها نمی‌کردید و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.

بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد(صلی الله علیه وآله)است. براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر «لَيْسُوا سَوَاءً» پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر«مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ» به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است. در این صورت «أهل الکتب» به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانانبوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا» (فاطر/35،32) و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند:هیچ‌یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه 113 آل‌عمران/3 را قرائت فرمودند. با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل* کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.

برخی نیز به همین دلیل و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کندامت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند:قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد:«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ» (بقره/2،62) با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند، زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند. بدیهی است نظر اخیر اگر قابل پذیرش باشد تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند، امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته چنانچه ایمان نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند:«إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَىٰ وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ» (حجّ/22،17)

ویژگیهای امت قائمه و قدرشناسی از آنان

1. تلاوت آیات خداوند:

امت قائمه، کتاب اللّه (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت* می‌کنند:«يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ» (آل‌عمران/3، 113) برخی گفته‌اند:با توجه به جمله «وَهُمْ يَسْجُدُونَ» قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است، امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند. این گروه در مورد «وَهُمْ يَسْجُدُونَ» گفته‌اند:یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.

2. ایمان به خدا و روز قیامت:

امت قائمه به خداوند ایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است:«يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ» (آل عمران/3، 114)؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنان که شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.

ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت ایمان به برانگیخته شدن انسانها در روز قیامت است.

برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.

3. امر به معروف و نهی از منکر:

این گروه امر* به معروف و نهی از منکر می‌کنند:«وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» «معروف» ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است؛ ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.

4. شتاب در انجام کارهای نیک:

آنان به سوی نیکیها می‌شتابند:«يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ» (آل‌عمران/3،114)، زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند. مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.

5. توصیف به صلاح:

امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده‌اند:«وَأُولَٰئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ» برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند، زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است:«وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ و ایشان را در مهر و بخشایش خویش درآوردیم، که آنان از نیکان و شایستگان بودند». (انبیاء/21،86)

در پایان خداوند می‌فرماید:و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به [حال] پرهیزکاران داناست:«وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ» (آل‌عمران/3، 115) به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند:اشرار از یهود به محمد(صلی الله علیه وآله)ایمان آورده‌اند، زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان خوانده و از آنان به عظمت یاد کرده است.

پانویس

منابع

دائره المعارف قرآن کریم، ج4، مدخل "امت قائمه" از عبدالحسن افتخاری و بخش فلسفه و کلام[۱]